مسجد جامع زرند در دوره محمد شاه

صدای زرند،مرمت و بازسازی این مسجد که در اثر زلزله بارها خراب شده بوداند کمی پس از حمله اعراب به فرماندهی خالدبن ولید در زمان خلافت عمر در این شهر شروع شد ولی آثار آن مسجد باشکوه تا زمان سلطان محمدشاه به خوبی هویدا بود و ستون ها و رواق های هم چنان پابرجا بودند والیان شهر تصمیم گرفتند بر روی خرابه های برجای مانده از عصر سلجوقیان که این مجددا رونقی بسیار یافته بود دوباره دست به کار شده و آن را گسترش دهند. در آن روزگاران که فرمانروایان سلجوقی تا اقصی نقاط عالم آن روز را در تصرف داشتند که ذکر آن در فضول پیشین رفت آنان اتابکانی به قسمت های مختلف کشور فرستاده بودند که از جمله آنان می توان به اتابکان یزد، اصفهان، فارس و کرمان اشاره کرد.در این دوره شهر زرند گسترش عمده یافته، گرد شهر حصاری بسیار قطور کشیده بودند و بنّایان این شهر دست به خلق اثری زدند که تا قرن ها هم چون نگینی بر تارک کویر می درخشید در آن دوره بود که آنان شروع به احداث مسجد کردند که دو درگاه داشت و دومناره بلند مانند همه مساجد دیگر،برای گفتن اذان در دوضلع شمالی و جنوبی آن ساخته بودند که از پایین تا بالای آن ها با کاشی های زیبایی منقش شده بود که چشم را خیره می کرد هر در آن به صورت طاق هایی با کاشی کاری فیروزه ای بودند در اندرون آن رواق هایی بود که از کاشی های الوان و آبی آسمانی برای نماسازی آن ها استفاده شده بود و در بعضی جاها برسردر ایوان ها از آجرهای سفالین به طور مشبّک به اشکال گوناگون که به زیبایی خارق العاده ی آن می افزود به کار بردند.این مسجد دارای شبستانی بود که در آن ستون هایی بسیار حجیمی با ابعاد دو تا سه متر ساخته شده بود.

در اندرون آن هرکدام اتاق هایی بسیار زیبایی که همگی به راه  داشتند و با گچ سفید شده بودند ور از هنر گچ کاری و کنده کاری هم در آن استفاده شده بود در آن وجود داشت و برای استحکام آن ستون هایی که همگی با کاشی مزّین شده بودند به فاصله هایی معین در هر کدام از اضلاع چهارگانه ی مسجد کار گذاشته بودند هرکدام از دو در ورودی و خروجی با سبک معماری بسیار ماهرانه ای مزّین به کاشی کاری و مقرنس کاری شده بود.

درهای مسجد با هنر منبت کاری و مشبک کاری جلوه ی خاصی به آن می داد و از چوب های حجیم بسیار سنگین و بادوام ساخته شده بود. برجی بلند هم در ضلع شرقی آن وجود داشت که تا آسمان سر می سایید و این برج تا اول انقلاب به حیات خود ادامه می داد ولی در اثر کسرت جمعیت و لزوم گسترش مسجد و اقدامات ایمنی آن را تخریب کردند اما از بخت بد روزگار این مسجد در اثر زلزله بارها تخریب شد تا زمان سلطان محمد شاه قاجار بازسازی آن به همان سبکی که ساخته شده بود،مجددا آغاز شد.در این دوره بنایانی از شهرهای اصفهان و کرمان به زرند آمدند و نام خود را باهنری که به مردم این سامان ارائه دادند جاودانه ساختند با این تفاوت که در این دوره روی همه ستون ها، ایوان ها و رواق ها آیاتی چند از کلام الله مجید و سخنانی از ائمه ی اطهار نقش بسته بود.کتیبه ای هم مضمون به نام معماران چیره دست آن زمان و تاریخ مرمت و بازسازی آن هم نوشته شده بود این مسجد دارای موقوفاتی هم بود از جمله املاکی که متموّلین برای اداره و حفظ و حراست آن وقف کرده بودند.در اطراف مسجد و همسایگی آن حمام،زورخانه،مسافرخانه، بازار سرتاسری و بازار های منشعب از آن ساخته شده در همین دوره بود که کاروانسرایی روبروی مسجد ساخته شد و مسافرینی از شهرهای مختلف کشور در آن اسکان یافته،ایشان هم برای مسافرت و تحقیق و تفحص برای دیدن مناظر و نقاط دیدنی شهرهای مختلف از جمله زرند به این جا آمده بودند و یا برای داد و ستد، درآن روز هایی متمادی می آسودند. از جمله کالاهایی که در آن روزگار به آن جا می آوردند می توان به فلفل، زردچوبه، زعفران، ادویه جات، آهن و عناصر دیگر اشاره کرد.عده ای از تجار هندو هم در آن به دلیل مجاورت با آن کشور و هم به دلیل این که سربازان انگلیسی به شمار می رفتند و هم به دلیل مشترکات فرهنگی در این کاروانسرا اسکان می یافتند.آنان موهای سر و صورت خویش را به قدری بلند می گذاشتند تا به زانوان آن ها می رسید.

آن ها سبیل های خود را تاب داده و هیبتی عجیب و غریب و گاه وحشتناک پیدا می کردند.بلندی موهای بدن آن ها سبب بیماری هایی هم چون تیفوس می شد که در اثر وفور شپش در بدن آن ها موجب می شد که این بیماری گاه سبب مرگ عده ای دیگر می شد که در مجاورت این افراد قرار می گرفتند.

ادوارد براون محقق و نویسنده کتاب «یک سال در میان ایرانیان» که مسافرت مشارّالیه به کرمان نزدیک به دوماه به طول انجامیده است و در این سفر در دوران ناصرالدین شاه قاجار صورت گرفته از بروز بیماری های مختلف در این دوران یاد کرده است.در این دوران آب مشروب زرند از قنوات کهنوج،نخجیروان(شاه هرمز) و حسین آباد تأمین می شد.

منبع: کتاب زرند به روایت پیشینیان(علی نکوئی)