مروری بر جغرافیا و تاریخ زرند

۱- موقعیت جغرافیائی زرند
شهرستان زرند با وسعت ۴۳۸۲ کیلومتر مربع از شمال به شهرستان های کوهبنان، بافق یزد و منطقه طبس ، از جنوب به حومه کرمان و بخش چترود، از طرف جنوب شرق به کرمان، از شرق به بیابان لم ی زرع (کویر ) بین شهداد (در جنوب شرقی) و بخش راور (در شمال شرقی) و از غرب به شهرستان رفسنجان (که سلسله کوه های مرتفع دو شهر زرند و رفسنجان را از یکدیگر جدا نموده) محدود است دشت زرند بین رشته کوه های حاشیه لوت (در شمال شرقی) و کوه های بادامو (د ر جنوب غرب) قرار گرفته است که با طول جغرافیائی ۵۶ درجه و ۳۴ دقیقه شرقی و عرض جغرافیائی ۳۰ دقیقه و ۴۹ دقیقه شمالی و ارتفاع متوسط ۱۵۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد.
جمعیت شهرستان ۱۲۰۸۱۱ نفر  جمعیت شهر زرند ۵۶۱۳۷ نفر  دارای دو بخش مرکزی با جمعیت » ۱۰۴۸۴۹ نفر و بخش یزدان آباد ۱۵۹۶۲ نفر که دارای شهر خانوک با جمعیت ۳۶۱۶ نفر، شهر ریحان شهر ۴۴۶۷ نفر، شهر یزدان شهر ۵۰۵۲ نفر و دارای ۶ دهستان، شامل دهستان جرجافک ۲۳۸۳ نفر، سربنان ۲۸۶۸ نفر، محمدآباد ۱۳۲۵۲ نفر، حتکن ۱۲۵۵ نفر، سیریز ۴۸۰۳ نفر، منطقه بهشت وحدت (تاج آباد، بهاءآباد، فتح آباد و عبدل آباد) با جمعیت ۱۵۰۳۳ نفر می باشد. درصد زنان به مردان ۱۰۳ زن ۱۰۰ مرد است. شهرستان زرند دارای دو بخش مرکزی و یزدان آباد و ۱۲۷ روستا، که ۶۸ روستا دارای شورای اسلامی و مابقی فاقد شورا و زیر نظر شورای بخش مرکزی، خدمات رسانی می شود. کارخانه قدیم زغال شویی که قریب ۵۰۰۰ نفر در قبل، کار شستشوی زغال به کارخانه ذوب آهن اصفهان را انجام می دادند. با توجه به این که حدود ۸۰ درصد ذخایر زغال سنگ در حوزه کرمان، در شهرستان زرند واقع شده است، این شهرستان به عنوان مهم ترین جایگاه استخراج و تغلیظ زغال سنگ در کشور است.

تأسیسات کارخانه زغال شویی، کارخانه فولاد ارفع (در حال احداث) کک  قطران (در حال تکمیل) تأسیسات سنگ آهن جلال آباد، کارخانه واگن سازی، تأسیسات راه آهن باری و مسافری، نیروگاه برق، صنایع فولاد، صنایع تبدیلی کشاورزی با معادن غنی زغال سنگ، سنگ آهن، سنگ های تزیینی و مرمریت شهرستان زرند را از مناطق صنعتی مطرح کشور نموده است ».

راه های زرند: مرکز زرند در ۷۵ کیلومتری جنوب غربی مرکز استان قرار گرفته که از طریق جاده آسفالته ۱ به آن متصل گردیده است. علاوه بر راه مذکور، در سال ۱۳۵۲ ش. به راه آهن سراسری کشور متصل و فاصله ۱۰۵۷ کیلومتری زرند به پایتخت و بالعکس مهیا گردیده، مضافاً به این که در سال ۱۳۸۱ با افتتاح حفر تونل زرند به رفسنجان، بن بست بودن شهرستان منتفی و فاصله دو شهر مذکور، در مدت نیم ساعت از طریق
وسایل نقلیه قابل تردد می باشد.

اهمیت خاص راه های قدیم زرند در اکثر کتب تاریخی دی ده م ی شود ، به ویژه باستانی پاریزی در در گذشته، بسیاری از تاجران و پیشه وران مناطق مختلف » : حضورستان به تاریخ اقتصادی زرند اشاره دارد کالاهای خود را از هندوستان، بنادر جنوب و حتی از سیستان به کرمان می رسد از طریق راور، زرند و بعدها از طریق رفسنجان به یزد می رسید و از آنجا به نائین یا سمرقند و دامغان و سمنان، یا ری می رفت و نهایتاً به رشته اصلی راه ابریشم که به کشور چین منتهی می شد می رساندند ».

۲- قدمت تاریخی زرند
انگیزه نامیدن این منطقه به نام هایی چون: زرند، زراوند و زروند که در مقاطع مختلف، در مجموع از یک ریشه استخراج گردیده و آن به واسطه ی وجود با ارزش ترین گران سنگ دنیا یعنی زر بوده است. زراوند: این نام در قدیم به زرند اطلاق می شده است. گویاترین و متقن ترین سندی که امروزه، نام قدیم در این شهر است ۳. این فامیل که اصلیت آن ها زرندی « زراوندی » زراوند را به اثبات می رساند، نام خانوادگی بوده به مرحوم شیخ محمد زراوندی برمی گردد. مرحوم شیخ محمد زراوندی که در زرند خطیبی توانا بوده، حدود یک قرن پیش به شهرضا (قمشه) » اصفهان هجرت، در آنجا سکونت و در همان جا هم فوت می کند. در حال حاضر گروهی از نوادگان آن دارند، در شهرضا و امرآباد (روستایی در شهرضا) زندگی می کنند، به همین نام خانوادگی (فامیل) معروفند. عده دیگری هم که از اقوام مرحوم حاج عباس خوشکام، دارای فامیل زراوندی هستند، در اصفهان ساکن می باشند ».
علاوه بر این ها، در بین مردم محل مشهور است که نام اولیه زرند، زراوند بوده که بعدها، به هر علتی …» یاد شده است. حتی اگر این گفته صحیح باشد، « زراوند » تغییر یافته است، و گویا در اوستا نیز این شهر با نام تضییف نمی نماید. زیرا زراوند می تواند، مرکب از زر و آوند باشد. آوند به « زر » احتمال ارتباط نام آن را با تفاوتی ندارد. به « مکان طلا » با زرند، به معنی « ظرف طلا » چند معنی به کار رفته که از آن جمله، معنی می تواند، نام شخص باشد چنان که تاریخ نگاری افسانه ای عرب، نام بسیاری از شهرها « واژه » علاوه هر دو را به فرزندان نوح منسوب می داند. بنابراین شاید دور نباشد که نام زرند یا زرواند، به بانی آن یا کسی دیگر، منسوب باشد. به عنوان مثال؛ به گفته ی نظامی گنجوی در هفت پیکر، نام یکی از سه پسر نرسی، وزیر بهرام گور که موبد موبدان بوده، زراوند بوده است.

آن که مه بود از آن سه فرزندش                         نام کرد پدر، زراوندش ».
البته کلمه زراوند معانی دیگری نیز دارد که مهم ترین آن ها که با زروند و زرند هم خوانی داشته و هم معنی به معنی مکان آمده که در مجموع به مکان زر گفته شده « وند » ، به معنی زر « زرا » ؛ بوده، مکان زر می باشد است. معنی دیگر زراوند که در کتاب اوستا آمده، به محلی اطلاق می شده که در اطراف آن رودهای متعدد وجود داشته باشد. چنین معنی هم با توجه به موقعیت جغرافیایی زرند که هنوز هم بعد از گذشت قرن ها، آثار
و بقایای رودخانه ها، سیلاب ها و جویبارها که در گذشته به واسطه دامنه طویل رشته کوه ها ی سر به فلک کشیده در شرق زرند قرار گرفته اند، مطابقت دارد.

آنچه تا نیم قرن گذشته مردم شهرستان به خاطر دارند، رودخانه معروف ماهانی می باشد که به عقیده سالمندان، منشأ آن از شهر ماهان بوده و از طریق گاو خونی و بیابان های جنوب شهر که به معروف « دق » بوده و با عبور از جلگه و روستاهای جنوب غربی از وسط روستای شاه جهان آباد می گذشته است. رودخانه دیگری که از دامنه شرقی، آب آن در پشت سیل بند ذوب آهن جمع و روستاهای ابراهیم آباد، تاج آباد و زرند را تهدید می کرده، از دلایل دیگر نام گذاری تنها اسم زیبا و سنتی زراوند در دو سه قرن اخیر بوده است.

زروند: ۲۵۴ سال بعد از میلاد مسیح ( ۱۷۵۴ سال قبل) زمانی که بندگان اهورامزدا در شمال زرند متوجه رگه های زردفام طلا که سو، سوزنان خود را نشان می دادند شدند. نام این شهر را (زروند) نهادند. به طوری که از مکاتبات مسئولین مستخرجه معدن مذکور، به سردمداران حکومت وقت (ساسانی ان) و اعلام وقایع و گزارشات مربوطه، مبنی بر مشکلات استخراج معادن طلا و سرب ۱ در شهرستان زرند و مس در کرمان استنباط می شود، آن ها زرند را با نام (زروند) و کرمان را با نام (کارمانیا) می شناختند.

طلا و سرب استخراجی از ناحیه (زروند) به همراه مس (کارمانیا) را بدون انقطاع و با سرعت تمام به » طرف کشورهای (آلبانیا) و (ایبریا) حمل می نمودند… .»

زرند در متون تاریخ: با تورقی اجمالی در منابع جغرافیایی و تاریخی پس از اسلام، چنین بر می آید: زرند در سده های نخستین پس از ظهور اسلام یکی از بزرگ ترین و آبادترین شهرهای ایر ان مرکزی و » جنوب شرقی بوده است. بدین معنی در منطقه کرمان که قسمت وسیعی از ایران کنونی را شامل می شده، زرند از ایالات حائز اهمیت به شمار می رفته است. یقیناً پیش از ظهور اسلام زرند دارای یک منطقه مسکونی پر رونق بوده است. حتی نقل شده است مسجد جامع کنونی این شهر که بر جای مسجد جامع کهن و قدیمی بنا شده، در طول تاریخ ده ها بار تخریب و بازسازی شده است و قبل از اسلام آتشکده بوده که پس از اسلام مانند بسیاری از آتشکده های ایران به مسجد تبدیل گشته است.

در کتاب « یاقوت حموی » یکی دیگر از اسناد مکتوب که کهن بودن شهر زرند را ثابت می نماید، نوشته زرند با حرکت فتحه در اول و دوم و نون ساکن و دال بدون نقطه شهری باستانی و بزرگ » : معجم البلدان است در دوران داریوش که کرمان مرکز یکی از ساتراپ ها بود، راه تجاری کرمان .»از شهرهای سرآمد کرمان است به خراسان از طریق زرند می گذشته است.

دلیل دیگر قدمت زرند، وجود تعداد زیادی از روستاها و دهکده های قدیمی در منطقه می باشد که اسامی آن ها از لغات باستانی اشتقاق یافته است. سر پرسی سایکس افسر معروف انگلیسی که در سال ۱۸۹۰ میلادی به ایران سفر کرده، در کتاب خود (هشت سال در ایران) می نویسد: ناحیه زرند در صفحات تاریخ از قرن دوازدهم میلادی به این طرف که به حیطه تصرف ملک دینار غُز درآمد سابقه دار است، در قدمت آن تردید نمی رود و چون محل تقاطع جاده های مختلف است به طور حتم در یک ایامی حائز اهمیت بوده است.

آن طوری که در متون تاریخی و جغرافیایی قدیم استنباط می شود، از سال ۳۰۰ تا آغاز سال ۶۰۰ هجری یعنی از قرن ششم و هفتم، زرند شهری بزرگ و با عظمت بوده. در قرن چهارم، زرند دارای شش دروازه و در پایان قرن ششم آن گونه که در جامع التواریخ حسنی آمده، بین ۵۰ تا ۲۰۰۰۰۰ نفر جمعیت داشته است.

در سال ۵۸۳ هجری ملک دینار شهر زرند را به عنوان مقر اصلی انتخاب می نماید. اما قدیمی ترین ذکری که بر جای مانده و مربوط به قدمت زرند می باشد، مربوط به سال های ۵۶۹ یا ۵۷۲ هجری یعنی تقریباً ۸۴۰ سال پیش در زمان سلاجقه کرمان است که زرند از موقعیت نظامی وی ژه ای برخوردار بوده است. در قرن چهارم ابوعلی محمد ابن الیاس حاکم کرمان دژ و قلعه ای عظیم در حصار زرند ساخت و در زمان شاهرخ خان افشار زرندی که در زمان حکومت نادر شاه افشار حاکم کرمان بوده، چون از مردم زرند به شمار می آمد، در عمران و آبادانی شهر خود تلاش درخور شایسته انجام داد.

مهم ترین نکته ای که در متون کتب مختلف تاریخی در مورد زرند آمده و شاید هم در سایر شهرهای استان کم تر بوده، شهرنشینی مردم این شهر پیش از اسلام است. تمام این گفته ها حاکی از اعتبار شهر به عنوان یک واحد جمعیتی با اهمیت و اقتصادی شکوفا در قبل از اسلام می باشد.
بعضی از واژه های کنونی که هنوز هم در روستاهای اطراف زرند مانند: خیط، اسفند و جرجافک وجود دارد، قدمت شهرستان به زمان های باستان را قوت می بخشد. گذشته از این، گویا در دوران شاهان ساسانی در مرکز شهر، قلعه ای محاق در کنار خندقی ساخته و اطراف شهر به وسیله برج و بارو محافظت می شده است. بعد از اسلام یعنی از قرن چهارم هجری قمری به بعد، در متون تاریخ، از زرند به عنوان مجموعه ای از شهرهای ایالت یاد شده است. ابن حوقل در کتاب صوره الارض خود از زرند به عنوان شهری مستقل در شمال کرمان یاد کرده است. همین طور در سال های ۳۰۰ قمری ابو الحسن ابراهیم اصطخری زرند را با نام شهر آورده است. به هر حال هر چه در کتب قدیم بیشتر نظر افکنده و تفحص کنیم، به کهن بودن شهر زرند

۳- زرند قبل از تاریخ:

یکی از آثار بسیار با ارزش و نادر که اخیراً در زرند کشف و شگفتی کارشناسان و باستان شناس ان را به در روستای ده علیرضا زرند م ی باشد . جانورانی که « دانیاسورها » همراه داشته است، پیدا شدن جای پای متعلق به دوران ماقبل تاریخ بوده و دارای ۵ متر بلندی و ۸ تن وزن بودند. جای پای هیکل سنگین خود را در روی سطح ماسه سنگی که آثار امواج آب نیز بر آن محفوظ مانده است در کوهستان های شرقی زرند به جا گذاشته اند.برای اولین بار گزارش کشف جای پای خزندگان عظیم الجثه و ترسناک مذکور، در سال ۱۹۶۹ استاد انستیتو زمین شناسی پاریس و دکتر داودزاده کارشناس ارشد « لاپارنت » میلادی توسط آقایان پروفسور سازمان زمین شناسی کشورمان انجام گرفت. زمین شناسان مذکور پس از تحقیق و پژوهش کامل، در زمینه کشف ردپای دانیاسورهای تریاس بالائی  ژوراسیک زیرین و میانی در منطقه شمال کرمان تحقیق خود را بر صحت رد پای جانوران مربوطه منتشر نمودند.

جای پای دایناسورها در روستای ده علیرضا
عکس از استاد قطبی و استاد امیری

در ژولای همان سال ( ۱۹۶۹ م) دو زمین شناس ایرانی شرکت ملی فولاد و آهن ایران، در دره نیزار شمال زرند، یک ردپای بزرگ با سه پنجه را کشف کردند و در پائیز سال مذکور، ردپای واضح دیگری در اطراف همان محل کشف گردید یک قالب گچی از ردپای مورد نظر تهیه گردید و در نمایشگاه بین المللی شرکت ملی فولاد و آهن آسیا در تهران ارایه، سپس قالب مذکور به موزه زمین شناسی کشور تحویل گردید. از ششم تا هجدهم آوریل ۱۹۷۰ میلادی در ادامه کاوش ها، تیمی از کارشناسان کشورمان به اتفاق مجدد در دره نیزار ۲۰ کیلومتری شمال زرند، دو لایه از ردپای دانیاسورها را شناسایی کردند. « لاپارنت » پروفسور کمی بالاتر، پنج ردپای بزرگ دیگر بر روی ماسه سنگ ها مشاهده شد.

 
در مرداد ماه ۱۳۷۲ ش. حسین آنتیکی نژاد عضو هیئت علمی چینه شناسی و فسیل شناسی (تکامل زمین) متخصص ردپا و آثار فسیلی دانشگاه پکن در دره ده علیرضا، لای ه ها ی « ژیانگ ژیون » به اتفاق پروفسور حاوی ردپای دانیاسورها را یافته و در ادامه جستجو، موفق به تهیه گزارش آثار متعددی از ردپا می گردند که در زمستان ۱۳۷۴ ش. به عنوان سمینار مقطع آموزشی دکترای تخصصی در دانشگاه تربیت معلم تهران با ارائه و بر اساس تکمیل تحقیق حداکثر نمره پذیرفته گردید. « ردپای دانیاسورها در شمال کرمان » عنوان اثر تاریخی مذکور برای اولین بار در آمریکای شمالی و مغولستان کشف گردید. آن جانوران ترسناک ۷۵ میلیون سال قبل در آن کشورها می زیسته اند. بنابراین پیدایش اثر ماقبل تاریخ در زرند م ی تواند باعث تحولات جدیدی در بحث زمین شناسی شهرستان، استان و کشور گردد.

۴- زرند و آثار دیگر ماقبل تاریخ:

علاوه بر پیدایش جای پای دانیاسورها، خوشبختانه در سال ها ی اخیر با همت و تلاش محققین و اساتید و نویسندگان محلی در جهت کسب اطلاعات بیشتر به راز و رمزهای نهفته تاریخی شهرستان، به اسرار جدید پی برده اند، که در اینجا به مختصری از یافته ها و کشفیات تازه آن ها اشاره می شود. یکی از پدیده های مردمان پیش از تاریخ، حجاری کردن و یا به عبارت دیگر، کندن اشکال مختلف بر روی دیوارهای صاف سنگی بوده است که نماد زندگی و عقاید مردمان آن دوران را نشان می دهد. حجاری های دره بابندان (رودخانه محمدی) در نزدیک آبادی حشیش در ۵۴ کیلومتری جنوب غربی » زرند در دیواره صاف رودخانه از نزدیکی بستر رودخانه تا ارتفاع سه متری نیز از آن جمله است که مردم پیش از تاریخ، با خراش دادن سطح صاف این صخره، یادگارهایی، به جای گذاشته اند. این حجاری ها، شامل هفتاد نقش حیوان است که بیشتر مربوط به نقش بز کوهی و پنج انسان به شکل انتزاعی و نمادین می باشند. این نقش ها، صحنه های مهمی از اعتقادات و معشیت مردم دوران قدیم را به نمایش گذارده. برخی اشیاء عتیقه نیز در این منطقه کشف شده؛ بر اساس یک سند، در سال ۱۳۲۶ ش. شخصی ده عدد سکه طلا متعلق به دوره های باستان پیدا کرد که این سکه ها، به وسیله دادستان کرمان به اداره باستان شناسی فرستاده شد .»

۵-  زرند و اشیاء عتیقه:

از موارد خاص دیگر که دلیل بر اثبات کهن بودن شهرها تلقی می شود ، کشف اشیاء و ابزارآلات زیر زمینی و به قولی، اشیاء عتیقه است. قدیمی ترین شی ب ه دست آمده در زرند که در زیرزمین ساختمان موزه مردم شناسی تهران نگهداری می شود، مربوط به هزاره قبل از میلاد یعنی بیش از سه هزار سال قبل است که از زندگی و تمدن اجتماعی مردم آن زمان در شهر زرند خبر می دهد. کشف سکه های دوره های باستان، پیدایش شمشیر، خنجر دسته طلایی، کلاه خود، مجسمه های کوچک و بسیاری دیگر از لوازمات و ابزارهای با ارزش دوران های قدیم، به ویژه در مناطق کوهستانی شرق و غرب زرند که در اثر حفاری بدست آمده و بعضاً تحویل میراث فرهنگی گردیده، از جمله مواردی می باشد که پس از مطالعه ی کارشناسان به قدمت تاریخی آن پی خواهند برد.

 ۶- بناهای تاریخی زرند:

قدیمی ترین بنای تاریخی که در مرکز شهر قرار داشت، مسجد جامع کهن شهر بوده که بر جای مسجد فعلی قرار داشت. قدمت بنای مذکور که به قبل از اسلام می رسید، به روایتی در زمان خلیفه ی دوم ( ۱۳  ۲۳ قمری) که اعراب مسلمان، با نفوذ خود به کرمان و سپس به شهرهای جنوبی و پس از آن به شهرهای شمالی استان، اسلام را به ارمغان آوردند بنای مذکور به مسجد مبدل گردید. از دیگر بناهای قدیم زرند که مانند مسجد جامع قدیم، تخریب گردیدند دو یخدان بزرگ که در داخل شهر قرار داشت، می باشد. دو قلعه بزرگ با عمارات مختلف که یکی جنب خندق فعلی و دیگری در حسینیه قلعه وجود داشت، که به انضمام برج های متعدد که در داخل و چهار گوشه ی شهر، قرن ها به عنوان نماد امنیتی و مکانی امن جهت حفاظت اهالی، به علل گوناگون به خصوص حوادث طبیعی نمونه سیل و زلزله از صفحه تاریخ محو شدند.

یکی از دو یخدان قدیمی زرند که تخریب شده است

مسجد حسینیه قلعه: مسجد حسینیه قلعه که در قسمت جنوب حسینیه قرار دارد، به روایتی مربوط به اواخر دوران زندیه می باشد. سبک معماری مسجد مذکور، بسیار جالب و متشکل از سالن، ایوان و چند باب اتاق در قسمت جنوب است. معمرینی که در حوالی مسجد زندگی می کنند به نقل از اجدادشان، قدمت احداث مسجد را ۸۰۰ سال قبل می دانند. صفه مسجد بیشتر جهت عزاداری و احیای شب های قدر مورد استفاده قرار می گیرد. در حال حاضر تولیت مسجد به عهده ی آقای علی ابراهیمی می باشد.

نمای خارجی مسجد حسینیه قلعه، یادگاری از اواخر دوران زندیه

بازار وکیل: بازار سرپوشیده ی وکیل که در مقابل میدان مرکزی شهر قرار دارد و درب های اصلی مسجد جامع در آن می باشد به وکیل الملک اول (محمد اسماعیل خان) حاکم روزگار قاجار انتساب دارد. روایت است که زنی به نام حاجیه خانم بازار مذکور را به مبلغ ۱۵ تومان می خرد و چون خبر فسخ آن را از طرف فروشنده (حاکم) می شنود آن را وقف می کند. در حال حاضر متولی بازار وکیل آقای علی کریمی است که تا رسیدن به سن قانونی برادرزاده خود کار تولیت را عهده دار می باشد.

سردر بازار وکیل و نمای میدان امان (ره) زرند

بازار سهرابی: قدمت بازار مذکور به ۱۴۰ سال قبل بر می گردد. در قدیم شخصی به نام حاج علی مغازه ها را به شکل سنتی می ساخته و بروز سیل آن ها را به داخل خندق مجاور می برده، تا این که تصمیم به احداث کوره آجرپزی می نماید.

بازار سهرابی

دو برادر به نام های مرحوم کرم علی و هژبر علی شاه سهرابی به جهت عدم آلودگی هوا در مرکز شهر، بازار را خریداری می نمایند، که از آن تاریخ به بازار سهرابی معروف می شود.

بازارچه رستگار: بازارچه مذکور با قدمتی بیش از ۸۰ سال توسط مرحوم کربلایی محمد فرزند مرحوم حاج اسماعیل رستگار که از افراد خیر شهر محسوب می گردد احداث گردیده. اخیراً میراث فرهنگی نسبت به مسقف نمودن بازارچه مذکور اقداماتی در دستور کار خود قرار داده است.

بازارچه رستگار در ضع شمال شرقی حسینیه بازار وکیل

عبد السلام زرندی: مقبره ی وی در مرکز ریحان زرند، به قرن هفتم هجری قمری بر می گردد . نقل شده شاه نعمت الله ولی چندین نوبت به در خانقاه ایشان با وی دیدار و گفتگو کرده است. اهالی ریحان به خصوص مرحوم کربلایی قاسم اقبالی و همسرش مرحومه حاجیه بی بی سلطان اقبالی که از ارادتمندان مرحوم شیخ بودند، مقبره عبد السلام زرندی را بازسازی و تجدید بنا کردند.

مقبره عبدالسلام زرندی در ریحان زرند

خواجه فقیه: مقبره ی کریم الدین ابوالمعالی معروف به خواجه فقیه از عرفای قرن هفتم در محله ی حسین آباد زرند واقع و مورد احترام اهالی می باشد. روایت است آن مرحوم مرگ خود را به دست یکی از لشکریان غُز پیش بینی کرده عیناً به وقوع پیوسته است.

 مقبره ی کریم الدین ابوالمعالی (اوایل دهه ی ۸۰)

مسجد حسینیه سقاخانه: در قسمت جنوب حسینیه سقاخانه امروزی، مسجد کوچکی قرار داشت که به علت عدم آگاهی مردم و بی توجهی مسئولین تخریب شد. مسجد مذکور که در کوچه ای باریک منتهی به خیابان چمران امروزی قرار داشت، به مسجد حسینیه سقاخانه (کوچک) معروف بود.

حاج سید هدایت تهامی که بیش از ۷۵ سال از عمر خود را در نزدیکی حسینیه مذکور گذرانده و سال ها به عنوان متولی به مسجد مذکور خدمت نموده، به نقل از اجداد خود می گوید: « یکی از قد یمی تر ین مساجد زرند مسجد حسینیه سقاخانه بوده که توسط مرحوم حسین غنی زاده (حسی ن حسنی) معروف به حسین سفیدگر که یکی از استادهای مجرب بوده ساخته و گچ کاری درون مسجد توسط مرحوم حسین عالم نساء که از کسبه درون حسینیه به شمار می رفته بر اساس نذری که کرده بود انجام گرفته است. مسجد مذکور دارای دو درب زنانه و مردانه جداگانه در داخل کوچه بوده و مرحوم آیت الله شاهرخی امام جماعت مسجد جامع در برخی روزها نماز جماعت را در مسجد مذکور برپا می نمود.

نمایی از حسینیه سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) زرند

وجه تسمیه حسینیه سقاخانه که در قدیم به آن حسینیه و ارای ه آب خنک به عابرین و رفع « سقاخانه » چند قرن پیش بر می گردد به لحاظ ایجاد مکانی به عنوان عطش ایشان با نام سالار شهیدان و حضرت ابوالفضل العباس (ع) به همین سبب مکان مذکور در نزد اهالی از مکان های قابل احترام به شمار می رود، به طوری که اموات خود را در قدیم در آن محل به خصوص در قسمت شرق حسینیه که دارای سالن کوچکی بود دفن می کردند.

دو گل دسته کاشی کاری زیبا در بالای سقاخانه قرار داشت که مؤذن اوقات شرعی را اعلام می نمود و گاه صدایش تا روستای محمد آباد شنیده می شد. سنگاب بسیار قدیمی که گویا هنوز سالم باقی مانده موجود است. درخت (پتگ) بزرگی در میان حسینیه قرار داشت که سایه سنگین آن تمام محوطه حسینیه را فرا می گرفت. درخت مذکور که قبل از پیدایش آب قنات زرندوئیه که در حسینیه جریان داشت، از آب چاه
آبیاری می شد و با خشک شدن قنات، آن هم خشک می شود.

در قسمت شمال حسینیه، کاروان سرایی بود که توسط مرحوم حاج سید علی اکبر تهامی ساخته شده بود، همه ساله به خصوص در زمستان محل اطراق فیوج ها (کولی ها) قرار می گرفت. کاروان سرای مذکور دارای ۵ اتاق و در گودی قرار داشت. در حال حاضر از محل جمع آوری نذورات مردمی به وسعت حسینیه اضافه و در آینده حسینیه مذکور یکی از بزرگ ترین مراکز مذهبی زرند خواهد بود.

باغ شازده (شاهزاده) زرند و آسیاب ها: از دیگر بناهای قدیمی که هنوز آثار آن ها ب ه جا مانده باغ شازده زرند است. باغ مذکور که در انتهای سلسله آس یاب ها ی آبی در ده کیلومتری شرق زرند نزدیک کوه های شاه هرمز قرار دارد، به لحاظ خوش آب و هوا بودن توسط ناصرالدوله، معروف به شازده ساخته شده است. بانی این باغ بایستی همان کسی باشد که باغ معروف شازده ماهان را احداث نمود. در مسیر باغ شازده به آثار باقی مانده از بناها و آسیاب های آبی بر می خوریم که در زمان های گذشته رونق فراوانی داشتند. در ایامی نه چندان دور صاحبان آسیاب های مذکور که در مجموع، شانزده آسیاب را شامل می شد، به وسیله آبی که از چشمه نزدیک کوه به پایین سرازیر بوده جهت به کار انداختن آسیاب استفاده می نمودند.

امام زاده عبدالله: مقبره و بنای تاریخی امام زاده در ۵ کیلومتری جنوب زرند در روستای تاج آباد قرار دارد. مشهور است نام ایشان خواجه ابو رضا بوده که با معاندین روبرو و شهید می شود. از سال ۱۳۸۰ بناهای ساختمان قدیم که خشت و گلی بود تخریب و با زیربنای ۲۵۰۰ متر مربع در حال بازسازی می باشد.

امام زاده عبدالله (ع) زرند (در سال ۱۳۷۵ ش، قبل از تخریب)

در جریان حفاری در اطراف حرم امام زاده ظروف قدیمی کشف گردید که بعضاً با کند و کاری وقف امام زاده گردیده اند. قبرهای سه طبقه قدیمی از دیگر دلایل سابقه امام زاده می باشد.

امام زاده حمزه: بنای امام زاده حمزه در قبرستان متروکه زرندوئیه که گویا نام قدیم آن صبران بوده می باشد. این امام زاده که به « پیرسبز » معروف است با چهار واسطه به امام زین العابدین (ع) می رسد . اخیراً توسط افراد خیر به ویژه حاج سید حسین عمرانی و اوقاف زرند مرمت هایی در آنجا انجام گردیده است.

برج زرندوئیه: بدون اغراق یکی از شاهکارهای هنر معماری یک قرن اخیر زرند را می توان در برج زرندوئیه ملاحظه نمود. برج مذکور که در وسط قلعه ای کوچک احداث گردیده، در ۶ کیلومتری شمال زرند قرار دارد. خوشبختانه تا به امروز به دلیل استحکام و مقاوم بودن مصالح و نیز تجربه مرحوم استاد شیخ رضا که یکی از معماران با سابقه بوده، برج از حوادث طبیعی  به خصوص زلزله های سال ۵۶ و ۸۳  و همچنین عوامل فرسایش، مصون مانده است. حاج سید حسین عمرانی مالک برج و قلعه زرندوئیه، آن را که بالغ بر صد متر مربع ( ۴ قصب) می باشد به میراث فرهنگی شهر اهدا نموده و شهرداری قصد دارد به عنوان بهترین و زیباترین اثر باستانی زرند، آن را در میان میدانی بزرگ نگهداری نماید.

برج زرندوئیه زرند

برج جلال آباد: در این روستا برج زیبایی وجود دارد. روستای مذکور در ۱۰ کیلومتری شمال زرند قرار دارد، علاوه بر برج، دارای آثار باستانی دیگری می باشد که در ابتدای قبرستان قدیم روستا دیده می شود.
یزدان آباد: بخش یزدان آباد در ۱۸ کیلومتری شمال زرند، علاوه بر پیشینه تاریخی دارای سابقه فرهنگی نیز می باشد. یزدان آباد دارای آثار تاریخی زیادی است، از جمله دارای بزرگ ترین و بیشترین آثار خشت و گلی در شمال استان است.

مهم ترین بنای بخش یزدان آباد، قلعه و چهار برج معروف شاهرخ خان است. منظره جالب و در خور توجه چهار برج شاهرخ خان هم از داخل آن و هم نمای خارجی بسیار زیبا و دیدنی می باشد. در چهار گوشه قلعه، چهار برج سر به فلک کشیده که در قدیم مخصوص نگهبانان و مراقبت از اوضاع امنیتی اطراف قرار گرفته، تماماً به سبک معماری سنتی ساخته شده و خوشبختانه هنوز حوادث طبیعی به خصوص زلزله ها ی آذر ۵۶ و اسفند ۸۳ نتوانسته به آن آسیب جدی وارد نماید.
طرح و سبک معماری قلعه بر اساس اصول معماری قدیم، با در نظر گرفتن مکان های مخصوص زندگی و سکونت سران قوم، رعیت ها و همچنین در نظر گرفتن جایگاه مخصوص نگهداری احشام صورت گرفته است. معماری زیبا و گچ بری و مقرنس کاری حاشیه سر در اتاق ها و حتی سقوف اتاق ها و دیگر تزئینات به کار گرفته شده کلاً استادانه و با مهارت انجام گردیده که در خور تحسین و جالب توجه است، به طوری که بعد از گذشت سال ها هنوز تعدادی از درب های چوبی قدیم که با دقت و ظرافت و از بهترین نوع چوب ساخته شده اند، موجود و سالم باقی مانده است. وجود چنین قلعه ای در یزدان آباد نشانه ازدیاد جمعیت و قدمت تاریخی آن ناحیه در گذشته می باشد. باغچه نسبتاً بزرگی که در وسط حیاط قلعه قرار گرفته و دارای چند درخت قدیمی می باشد به سرسبزی و زیبایی حیاط قلعه افزوده است.

گوشه ای از چهار برج شاهرخ خان در یزدان آباد زرند

معمرین بخش یزدان آباد به ویژه مرحوم حاج اصغرخان سیف الدینی که یکی از معتمدین و افراد وثوق منطقه مذکور بوده و بیش از ۹۰ سال عمر نموده، در ارتباط با احداث قلعه و چهار برج یزدان آباد به نقل از اجداد خود چنین یادآور می شود « : ابتدا ساختمان های قلعه ساخته شده و چون خبری از دزدی و چپاول نبود مردم با خیال راحت و امنیت خاطر زندگی می کردند. بعد از گذشت سال ها خبر آوردند که دزدان و راهزنان از حوالی شیراز به شهرها و روستاها حمله می کنند و مال مردم را به غارت می برند. بعد از پخش این خبر ، شاهرخ خان که یکی از مالکین عمده یزدان آباد بود، برای حفظ جان خانواده و مردم دستور م ی دهد تا به منظور دیده بانی و مراقبت از آن روستا چهار برج در چهار گوشه قلعه بسازند که در مدت پنجاه روز چهار برج مطمئن که مخصوص دیده بانی و اطلاع نگهبانان از حمله احتمالی راهزنان بود ساخته می شود.».

مرحوم شاهرخ خان برای اطمینان از مهارت استادان، برای ساختن برج ها از مرحوم سلمان فرزند علی وزپسرش مرحوم کربلایی غلام حسین برهانی زرندی که از معماران با تجربه سنتی بوده اند دعوت می نماید. پس از پنجاه روز برج ها به شکل زیبایی احداث می شود . به دلیل مهارت بناها و نیز به کار گرفتن مصالح مطمئن که باعث استحکام برج ها گردیده، حوادث طبیعی به خصوص زلزله های آذر ۵۶ و اسفند ۸۳ و اردیبهشت ۸۵
قادر به آسیب رساندن برج ها نبوده اند. البته معمرین یزدان آباد قدمت برج ها را بین ۲۰۰ تا ۲۲۰ سال قبل می دانند. چهار برج شاهرخ خان دارای موقوفاتی می باشد و سال ها تولیت آن به عهده حاج عزت الله خان سیف الدینی می باشد که همه ساله در ماه محرم در محوطه چهار برج به عزاداری و پرداختن خرج می پردازد.
برج های دیگری در یزدان آباد به چشم می خورد که بلندترین آن، برج زیبا و سربه فلک کشیده ای می باشد که به برج حبیب الله خان معروف است. برج مذکور که در قسمت غرب چهار برج قرار دارد علاوه بر معماری سنتی که در آن به کار گرفته شده از نظر زیبایی هم بهره مند می باشد. برج حبیب الله خان متصل به بنای قلعه ای کوچک است که محل ورودی به قلعه یعنی مجاور درب اصلی که از نقاط حساس ورود راهزنان محسوب می گردیده ساخته شده است.

مجموعه آثار باستانی یزدان آباد سال ها مورد توجه میراث فرهنگی استان می باشد، به طور ی که اخیراً چهار برج شاهرخ خان در ردیف آثار با ارزش باستانی استان به ثبت رسیده است.

منبع: کتاب خاطراتی از وقایع انقلاب اسلامی در زرند (مهدی سهرابی زرندی)

« اقتباس بدون ذکر مؤلف مهدی سهرابی زرندی پیگرد قانونی دارد »